Polskie insygnia koronacyjne dawnych władców - jak prezentowały się królewskie korony?

Czym są polskie insygnia koronacyjne i jaka jest ich symbolika?

Insygnia koronacyjne stanowiły widoczny znak władzy i godności monarszej. Używano ich podczas uroczystych ceremonii koronacyjnych polskich królów i królowych, a najważniejszym z nich była korona królewska. Obok niej do regaliów zaliczano również berło, jabłko królewskie oraz miecz, które wspólnie tworzyły symboliczny zestaw podkreślający autorytet władcy i rangę państwa.

Symbolika insygniów królewskich

Każde z insygniów miało własne, symboliczne znaczenie. Korona uosabiała boskie namaszczenie władcy oraz niezawisłość państwa. Miecz przypominał o obowiązku obrony kraju i roli monarchy jako najwyższego sędziego. Berło ucieleśniało sprawiedliwe rządy i pozycję społeczną króla, natomiast jabłko królewskie (globus cruciger) wyrażało panowanie nad światem chrześcijańskim i potęgę władcy.

Kamienie szlachetne w koronach królewskich 

Korony polskich monarchów zdobiono obficie kamieniami szlachetnymi, które pełniły nie tylko funkcję estetyczną, ale także symboliczną i reprezentacyjną. Podkreślały majestat władcy, potęgę państwa oraz ciągłość dynastii. Wierzono ponadto, że mają mistyczne właściwości ochronne, mające zapewniać pomyślność panowania. Rubiny symbolizowały odwagę, szafiry - mądrość, szmaragdy - nadzieję i dobrobyt, perły - czystość, diamenty - niezłomność, a topaz - lojalność.

Rodzaje koron królewskich

Na przestrzeni wieków monarchowie posługiwali się różnymi rodzajami koron, zależnie od okoliczności. Wśród nich wyróżniały się:

• korona koronacyjna - najważniejsze regalium używane podczas koronacji,
• korona homagialna - przeznaczona do odbierania hołdów,
• korona hełmowa - noszona w podróży i podczas wypraw wojennych,
• korona osobista - stanowiąca prywatny atrybut monarchy,
• korona egzekwialna - kładziona na trumnie króla podczas pogrzebu,
• korona grobowa - wkładana do królewskiej trumny w ramach ceremonii pogrzebowych.

Korony królów i królowych Polski 

Korona Chrobrego - najważniejsze regalium polskich monarchów

Spośród wszystkich polskich regaliów najważniejszą pozycję zajmowała tzw. korona Chrobrego (łac. corona originalis sive privilegiata - korona oryginalna, czyli uprzywilejowana), używana podczas koronacji. Utożsamiano ją z koroną, którą Bolesław Chrobry miał otrzymać w roku 1000 od cesarza Ottona III. W rzeczywistości została jednak wykonana na koronację Władysława Łokietka w 1320 roku - od tamtego momentu koronowali się nią niemal wszyscy polscy monarchowie.

Opis korony Chrobrego zachował się w inwentarzach skarbca koronnego. Z ostatniego z nich, sporządzonego w 1792 roku i wpisanego do ksiąg ziemskich województwa krakowskiego, można się dowiedzieć, że insygnium składało się z dziesięciu elementów, przy czym ostatni był mniejszy od pozostałych. Segmenty łączono za pomocą sztyftów i zawiasów - tym sposobem koronę można było z powodzeniem zmniejszać lub zwiększać. Do jej wykonania użyta została złota blacha. Koronę zdobiło ponad 470 drogocennych kamieni - rubinów, szafirów, szmaragdów i pereł. Insygnium podszyte było pąsowym aksamitem, a do jego przechowywania służyło specjalne safianowe puzdro, obite wewnątrz aksamitem.

Po raz ostatni korona została użyta podczas koronacji Stanisława Augusta Poniatowskiego w Warszawie w 1764 roku. Następnie, w 1795 roku, została zrabowana ze skarbca wawelskiego przez Prusaków i zniszczona. W XX wieku wykonano repliki insygniów koronacyjnych ostatniego króla, w tym tzw. korony Chrobrego, które dziś można oglądać na wystawie na zamku w Starej Lubowli na Spiszu na Słowacji.

Koronacja Mieszka II Lamberta

Mieszko II Lambert został koronowany na króla Polski w 1025 roku, wkrótce po śmierci swojego ojca, Bolesława I Chrobrego. Uroczystość w katedrze gnieźnieńskiej miała szczególne znaczenie, ponieważ po raz pierwszy w historii Polski koronowana została również królowa - żona Mieszka, Rycheza Lotaryńska, zwana w kraju Ryksą. Jej koronacja była pierwszym źródłowo potwierdzonym przykładem nadania tytułu królowej małżonce polskiego władcy.

Sam Mieszko II prawdopodobnie przyjął koronę należącą wcześniej do Bolesława Chrobrego, co miało symbolizować ciągłość władzy dynastii Piastów. Dla Rychezy najpewniej przygotowano nowe regalium specjalnie na tę okazję, choć istnieje również przypuszczenie, że mogła posłużyć się diademem otrzymanym wcześniej od swojej rodziny.

Korona Augusta III Sasa

Augusta III wybrano w październiku 1733 roku, a koronację zaplanowano na styczeń roku następnego. Należało więc jak najszybciej rozwiązać problem insygniów niezbędnych do przeprowadzenia ceremonii. W tej sytuacji król-elekt zamówił u drezdeńskiego nadwornego złotnika Johanna Heinricha Köhlera (1669–1736) własne korony, berła i jabłka dla siebie i żony - łącznie sześć obiektów.

Z powodu braku czasu do wykonania koron użyto blachy srebrnej, złoconej zamiast szczerozłotej. Pierwotnie przyozdobiono je brylantami, szafirami, szmaragdami i rubinami z drezdeńskiego skarbca, które po koronacji zastąpiono imitacjami ze szkła i kryształu górskiego.

Korona Augusta III otrzymała kształt ażurowej obręczy

Korona Augusta III miała kształt ażurowej obręczy, na której osadzono osiem trójliści, przedzielonych pojedynczymi liśćmi. Od góry zamykały ją dwa krzyżujące się obłęki, zwieńczone rozetą zamiast tradycyjnego jabłka z krzyżykiem. Wszystkie elementy udekorowano drogimi kamieniami. Do dziś w zbiorach drezdeńskich zachował się oryginalny czepiec ze złotej tkaniny podszytej taftą, wkładany pod koronę. Saska korona była koroną zamkniętą, co symbolizowało władzę suwerenną i odpowiedzialność króla jedynie przed Bogiem.

Po ceremonii insygniów nie złożono w wawelskim skarbcu. August III planował przekazać je na Jasną Górę jako wotum, lecz zamiaru tego nie zrealizował. Zabrał je do drezdeńskiego skarbca Grünes Gewölbe, gdzie zastąpiono kamienie szlachetne imitacjami. Regalia wystawiono następnie na widok publiczny, aby podkreślały splendor dynastii elektorskiej ozdobionej polską koroną. 

Korony grobowe polskich władców 

Korona grobowa Zygmunta II Augusta

Zygmunt August zmarł 7 lipca 1572 roku w Knyszynie. Rozpoczęto wówczas przygotowania do pogrzebu, który miał nastąpić po wyborze nowego króla. Organizacją pochówku zajęła się siostra zmarłego, Anna Jagiellonka.

Szczątki monarchy spoczywały w trumnie wybitej czarnym aksamitem. Zlecenie wykonania insygniów trumiennych i tabliczki powierzono warszawskiemu złotnikowi Piotrowi Platinie. Platina wykonał ze złoconego srebra berło, jabłko i koronę - ta miała kształt niskiej obręczy ozdobionej dziewięcioma kwiatonami, z których każdy przypominał postrzępiony liść jaskra polnego. Berło wieńczyły poskręcane listki wyrastające z obłego pierścienia, natomiast jabłko zdobiła ryta wić roślinna, a jego zwieńczenie stanowił krzyż.

Korona grobowa Stefana Batorego

Stefan Batory zmarł w Grodnie 12 grudnia 1586 roku. Miejscowemu złotnikowi Augustynowi zlecono wykonanie insygniów grobowych. Powstała wówczas korona ze złoconego srebra, którą włożono do trumny monarchy.

Składała się z wysokiej obręczy ozdobionej czterema czterolistnymi rozetami. Pomiędzy nimi widniały nity mocujące kabłąki. Na obręczy znalazły się cztery większe kwiatony połączone z kabłąkami, a między nimi cztery mniejsze. Na ich zwieńczeniu umieszczono jabłko z krzyżykiem.

Korona grobowa Batorego stanowiła przykład tzw. korony zamkniętej, symbolizującej władcę niezależnego, odpowiadającego jedynie przed Bogiem (stąd glob z krzyżykiem). W heraldyce (nauka pomocnicza historii) średniowiecznej ten typ przysługiwał wyłącznie cesarzowi i oznaczał suwerenność.

Korona grobowa Anny Jagiellonki

Koronę grobową przygotowano również na uroczystości pogrzebowe królowej Anny Jagiellonki, zmarłej 9 września 1596 roku w Warszawie. Na obręczy insygnium umieszczono łacińską inskrypcję: ANNA JAGIELONIA DEI GRATIA REGINA POLONIAE MAGNA DUX LITWANIAE. Koronę zdobiły większe i mniejsze kwiatony w formie stylizowanych lilii. Replikę tego insygnium wykonał Henryk Waldyn w 1929 roku, podczas otwarcia trumny królowej. Obecnie przechowywana jest ona w skarbcu katedry wawelskiej.

Korona grobowa Władysława IV Wazy

Korona grobowa Władysława IV Wazy wykonana została po śmierci króla, która miała miejsce 20 maja 1648 roku w Mereczu. Na jej obręczy widniała łacińska inskrypcja: VLADISLAVS IV REX POLONIAE ET SVETIAE. Kabłąki ozdobiono guzami, a w miejscu ich skrzyżowania umieszczono glob z krzyżykiem. Dodatkowym elementem dekoracyjnym były sterczyny różnej wielkości, które dopełniały całości kompozycji.

W 1926 roku do skarbca katedry wawelskiej trafiła wierna replika tej korony. Wykonał ją złotnik Henryk Waldyn, wzorując się na oryginale wydobytym z królewskiej trumny.

Korony polskich monarchów upamiętnione na medalach 

Historia polskich insygniów koronacyjnych znalazła swoje odbicie również w sztuce medalierskiej. Z okazji 1000. rocznicy koronacji Bolesława Chrobrego powstała wyjątkowa kolekcja „Korony królów Polski”. To seria medali platerowanych czystym złotem próby 999/1000, zdobionych kolorowym tampondrukiem, które przedstawiają wizerunki siedmiu historycznych koron. Uwieczniono w nich insygnia używane zarówno podczas koronacji, jak i w podróżach, wyprawach wojennych oraz ceremoniach pogrzebowych.

Serię otwiera medal upamiętniający koronę Chrobrego - najważniejsze polskie insygnium koronacyjne. To właśnie jej wizerunek zdobi rewers medalu, z otokiem opatrzonym napisem KORONY KRÓLÓW POLSKI. Na awersie - wspólnym dla wszystkich medali z serii - znalazły się personifikacje Polski i Litwy z Pomnika Unii Lubelskiej w Lublinie z 1826 roku, a całość wieńczy łacińska inskrypcja DEI GRATIA REX POLONIAE - „Z Bożej łaski król Polski”.

Losy polskich regaliów

Większość insygniów koronacyjnych nie przetrwała do naszych czasów. Zrabowane przez Prusaków w 1795 roku, zostały następnie przetopione w 1811 roku na rozkaz Fryderyka Wilhelma III, a drogocenne kamienie sprzedano. Z całego skarbca koronnego ocalał jedynie Szczerbiec - miecz koronacyjny używany od czasów Władysława Łokietka, który dziś stanowi bezcenny świadectwo dawnych koronacji.

Podsumowując, polskie insygnia koronacyjne to nie tylko arcydzieła sztuki złotniczej, ale przede wszystkim symbole władzy, suwerenności i boskiego powołania monarchy. Choć większość z nich bezpowrotnie zaginęła, ich znaczenie i dzieje wciąż fascynują, przypominając o potędze dawnej Rzeczypospolitej. Historia koron polskich królów i królowych pozostaje opowieścią o dumie, ceremoniale i dziedzictwie.

Korony królów polski i insygnia królewskie - najczęściej zadawane pytania i odpowiedzi 

Jakie są insygnia władzy królewskiej?

Insygnia władzy królewskiej to symbole panowania i godności monarchy, używane przede wszystkim podczas koronacji. Do najważniejszych należały: korona, berło, jabłko królewskie oraz miecz. W Polsce szczególną rangę miała korona, zdobiona drogocennymi kamieniami, które podkreślały majestat władcy i potęgę państwa, a zarazem niosły ze sobą bogatą symbolikę oraz przypisywane im mistyczne właściwości.

Co oznaczają insygnia królewskie?

Insygnia królewskie były widocznym znakiem władzy i godności monarchy, podkreślającym zarówno jego boskie namaszczenie, jak i suwerenność państwa. Korona, berło, miecz i jabłko królewskie towarzyszyły uroczystościom koronacyjnym, a zarazem symbolizowały sprawiedliwe rządy, obowiązek obrony kraju oraz potęgę królewskiej władzy. Ich bogate zdobienia - zwłaszcza korony wysadzane kamieniami szlachetnymi - pełniły funkcję reprezentacyjną, mistyczną i legitymizacyjną, przypominając o majestacie dawnej Rzeczypospolitej.

Co stało się z koroną królów polskich?

Korona królów polskich, znana jako korona Chrobrego, była najważniejszym insygnium koronacyjnym, przez stulecia symbolizując majestat i suwerenność władców. Po raz ostatni użyto jej podczas koronacji Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 roku. W 1795 roku została zrabowana przez Prusaków ze skarbca wawelskiego i ostatecznie zniszczona. Choć nie przetrwała do naszych czasów, jej wierne repliki można dziś podziwiać na wystawach muzealnych.

Czy korona Chrobrego istnieje?

Oryginalna korona Chrobrego nie zachowała się - została zrabowana przez Prusaków w 1795 roku, następnie przetopiona na rozkaz Fryderyka Wilhelma III, a jej kamienie sprzedano. Do naszych czasów przetrwały jedynie jej opisy w inwentarzach, natomiast w XX wieku wykonano wierne repliki.