Rzeczpospolita Obojga Narodów

Zygmunt August (1520–1572), ostatni z Jagiellonów na polskim i litewskim tronie, urodził się jako syn Zygmunta Starego i włoskiej księżniczki Bony Sforza. W wieku zaledwie dziewięciu lat został obrazy królem podczas jedynej z dziejach Polski elekcji „vivente rege” czyli za życia poprzednika. Faktyczne rządy w kraju przejął jednak dopiero po śmierci ojca w 1548 r.

Przybycie Bony do Krakowa zapoczątkowało okres niezwykle ożywionych kontaktów z Włochami. Dwór królewski sprzyjał rozkwitowi humanistycznych prądów i renesansowych wzorców estetycznych. Na Wawel ciągnęło wielu luminarzy nauki i sztuki. W takiej atmosferze dorastał Zygmunt August. Nad jego wychowaniem czuwał m.in. Jan Silvius, doktor prawa kanonicznego i świeckiego, pochodzący z Palermo. Wraz w matką młodego króla dbał, aby ten przyswoił sobie rozległą humanistyczną wiedzę, biegle władał językami obcymi oraz posiadał rozeznanie w sprawach sztuki i muzyki.

Zygmunt August dążył do umocnienia pozycji nad Bałtykiem. Kluczową kwestią było panowanie w Inflantach, gdzie przebiegały ważne szlaki handlowe. O wpływy na tych terenach zabiegały także Dania, Szwecja i Moskwa. Konflikt interesów doprowadził do wybuchu I wojny północnej (1563-1570). W jej efekcie część Inflant stała się lennem Polski i Litwy. Ambicją króla była budowa regularnej floty morskiej, czego jednak nie udało się dokonać. Jej namiastką były okręty kaperskie, utrzymywane przez Zygmunta Augusta. Wzorem innych państwa europejskich, za przyzwoleniem monarszym, zajmowały się korsarstwem czyli piractwem.   

Europa drugiej połowy XVI w była scenerią wielu konfliktów religijnych między katolikami a różnymi odłamami protestantów. Spoty i waśnie nie ominęły także Polski, jednak zdecydowana, tolerancyjna postawa Zygmunta Augusta prowadziła do łagodzenia sporów. Słynne zdanie „Nie jestem królem waszych sumień” najlepiej odzwierciedlało zapatrywania monarchy. W 1570 r. zawarto „zgodę sandomierską” pomiędzy kalwinami, luteranami i braćmi czeskimi.

Zygmunt August uchodził za estetę rozmiłowanego w pięknie. To z jego inicjatywy powstała w Wilnie pierwsza galeria obrazów. W szkatułach przechowywał kolekcję biżuterii, która wprawiła w zachwyt jednego z papieskich nuncjuszy. Zgromadził dwadzieścia paradnych zbroi. Kolekcjonował armaty. Jego biblioteka, licząca ok. 4 tyś tomów, uchodziła za pomnik kultury renesansowej. Na zlecenie króla, między 1553 a 1560 r. mistrzowie z Brukseli utkali jedną z najwspanialszych kolekcji arrasów w dziejach Europy, z której do dziś zachowało się 136 tkanin.

Sprawą wielkiej wagi państwowej, ale i osobistym dramatem króla był brak męskiego potomka i dziedzica korony. Zygmunt August żenił się trzykrotnie. Ale nie doczekał potomka. Perspektywa wygaśnięcia dynastii i niepewna przyszłość Polski i Litwy skłoniły króla do podjęcia kroków zmierzających do połączenia obu państw. Działanie te wymuszała także sytuacja zewnętrzna i rosnąca w siłę Moskwa, która zaczynała zagrażać Koronie i Litwie. Na sejmie w Lublinie w 1569 r. zadecydowano, że powstanie Rzeczpospolita Obojga Narodów. Była to jedna z najdonioślejszych decyzji w dziejach Europy Środkowo-Wschodniej.

Po raz pierwszy w nowożytnych europejskich dziejach utworzono unię realną. Powstało wielkie państwo, obejmujące ziemie wchodzące w skład pięciu współczesnych krajów: Polski, Litwy, Łotwy, Białorusi i Ukrainy. Przetrwało ponad dwieście dwadzieścia lat.

Unia przewidywała, że oba kraje zachowają odrębność, ale będą miały wspólnego monarchę, sejm, politykę zagraniczną, obronną i celną. Odrębne pozostawały urzędy centralne, wojsko i skarb. Używano dwóch języków urzędowych: polskiego i ruskiego na obszarze litewskim. Unia stanowiła jedno z najważniejszych wydarzeń za panowania Zygmunta Augusta i była osobistym triumfem króla.

Ostatni z Jagiellonów zmarł w 1572 r. w Knyszynie. Spoczął w katedrze na Wawelu. Wraz z nim przeszła do historii dynastia, która pomiędzy XIV a XVI wiekiem zasiadała na tronach Polski, Litwy, Czech i Węgier.

Metal:

srebro

Stan zachowania :

bardzo piękny lub znakomity

Waga:

1,35 g

Średnica:

20 mm

Kraj emisji:

Królestwo Polskie

Nominał:

półgrosz

Rok emisji:

1545-1569

Półgrosze wybijano w mennicach państwowych w Wilnie (głównie) i Tykocinie.

Szczególną urodą wyróżnia się renesansowy Orzeł polski na awersie monety. Dookoła znajduje się napis: SIGIS*AVG*REX*PO*MAG *DVX*L lub LI (Zygmunt August Król Polski Wielki Książę Litewski), a od 1563 r.: SIGIS*AVG*D*G*REX*PO*MAG*DVX*L lub LI (Zygmunt August z Bożej Łaski Król Polski Wielki Książę Litewski).

Rewers ukazuje Pogoń litewską oraz legendę: MONETA*MAGNI*DVCAT*LITVA lub LITV lub LIT (Moneta Wielkiego Księstwa Litewskiego).

Co ciekawe, istnieje ponoć ponad 400 podtypów tej monety.

Dziedziną szczególnej aktywności króla było mennictwo. Gdy objął rządy na Litwie w 1544 r. (jeszcze przed śmiercią ojca Zygmunta Starego) zadecydował o biciu własnej monety. Była to decyzja brzemienna w skutki, która doprowadziła do wielkiej rozbudowy litewskiego systemu menniczego. W 1545 r. rozpoczęła działalność mennica w Wilnie, zamknięta uprzednio przez Zygmunta Starego. Po przejęciu rządów w Polsce w 1548 Zygmunt August zamknął mennicę w Krakowie a cały ciężar produkcji monet przeniósł na Litwę. Tam bito pieniądze zarówno dla Korony jak i Litwy.

Sztuka renesansowa wywarła znaczny wpływ na mennictwo. Moneta przestała być jedynie kawałkiem kruszcu o określonej wartości. Stanowiła małe dzieło sztuki. Do tworzenia realistycznych portretów królewskich zatrudniano wybitnych medalierów. Ogólnie dbano o estetyczne dopracowanie wszystkie elementów: tytulatury, monogramów i herbów. Za czasów Zygmunta Augusta znacznie udoskonalono technikę menniczą a zastosowanie prasy bardzo przyspieszyło proces bicia monet.

Siłę nabywczą ówczesnego pieniądza najlepiej ilustrują przykłady. Żniwiarzowi za dzień pracy z wyżywieniem płacono 1 grosz. Mistrz murarski za dzień pracy otrzymywał 1 trojak i 9 denarów. Podskarbi koronny inkasował tygodniowo 10 dukatów i 10 trojaków. Owczarz dworski, prócz wyżywienia i odzieży otrzymywał rocznie 115 szóstaków, 1 trojak i 1 grosz. Buty kosztowały ok. 10-17 groszy. Za beczkę piwa (72 garnce) płacono od 80-do 130 groszy. Za ćwiartkę wołu trzeba była zapłacić od 22 do 55 groszy.