Drukuj

Najwyższe polskie odznaczenie ustanowił elektor saski, a późniejszy król polski August II Wettyn. Nazwę i wizerunek zaczerpnął z prastarego piastowskiego godła z Orłem Białym. Order pojawił się bez formalnej zgody polskiego sejmu, ale zyskał wielkie uznanie i prestiż. W ciągu ponad trzystu lat uhonorowano nim wiele znamienitych osobistości.

Kradzież stulecia

W dniu 25 listopada 2019 r. media podały wiadomość o niebywałej kradzieży. Z drezdeńskiego Grünes Gewölbe (Zielone Sklepienie), jednego z najsłynniejszych skarbców świata, zrabowano wspaniałą brylantową biżuterię elektorów saskich i królów polskich z dynastii Wettynów. Wśród precjozów, które padły łupem złodziei, była Gwiazda Orderu Orła Białego i jego klejnot (krzyż), który monarcha nosił na błękitnej szarfie. Te piękne insygnia wykonano na zlecenie Augusta II Mocnego, który w 1705 r. ustanowił to najwyższe i najstarsze polskie odznaczenie.

Rzeczypospolita orderom niechętna

Obyczaj orderowy pojawił się w średniowieczu, ale jego prawdziwy rozkwit nastąpił w czasach nowożytnych. Do Polski zawitał dość późno co było konsekwencją panującego ustroju. Brać szlachecka niechętnym okiem patrzyła na próby wywyższanie kogokolwiek tego typu nadaniem. Tolerowano jedynie cesarski, habsburski Order Złotego Runa, który nosili wyłącznie monarchowie. Niepowodzeniem zakończyły się starania Władysława IV, który w 1637 r. chciał ustanowić Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny.

Królewski fortel

Wraz ze wstąpieniem na tron polski Wettynów w 1697 r. przywędrowały do kraju zachodnie tradycje orderowe. Dla Augusta II jako króla posiadanie własnego orderu było sprawą prestiżową. Dzięki niemu mógł pozyskiwać zwolenników oraz sojuszników w prowadzonych przez siebie wojnach. Pomysłu na ustanowienie orderu nie poddał pod głosowanie sejmu, w obawie przed odrzuceniem, ale poprzez kolejne nadania oswajał opinię publiczną z faktem jego istnienia. Pierwszym kawalerem i zwierzchnikiem orderu został sam król. W latach 1703-1704 odznaczył, co ciekawe, dwóch cudzoziemców: Iwana Mazepę – hetmana kozackiego Ukrainy Zadnieprzańskiej oraz Georga Benedikta Ogilvy – Szkota w służbie austriackiej i rosyjskiej, posła cara Piotra I do króla Polski. Później przyszły nadania m.in. dla polskich magnatów. Tradycja podaje, że 1 listopada 1705 r. w Tykocinie August II oficjalnie ustanowił (odnowił) Order Orła Białego.

Na medalionie orderu z 1705 r. pojawił się Orzeł Biały o dość małych skrzydłach, rozbudowanym korpusie, z małą głową i silnie wygiętych łapach. Na ramionach krzyża (klejnotu) orderowego skrzydła miał już bardziej rozpostarte i w takiej wersji przedstawił go złotnik wykonujący biżuterię dla Wettynów. Gwiazdę Orderu, skradzioną z Drezna, zdobił dodatkowo krzyż maltański, którego kontur wykonano z rubinów.

Nieuregulowany statut

Gdy liczba odznaczonych rosła podjęto próby zredagowania statutu orderu. Prace rozpoczęły się około 1713 r. Opracowano kilka szkiców wspomnianego dokumentu, które do dziś przechowuje Archiwum Drezdeńskie (akta Tajnej Kancelarii Augusta II). W jednym z projektów zapisano:

„Władysław Łokietek i Władysław czwarty, przodkowie nasi już postanowili ordery kawalerskie, jeden, Orła białego, a drugi, Niepokalanego poczęcia Przenajświętszej Boga rodzicy; ordery te przecież tak dalece zaniedbane zostały, że o pierwszym tylko powieść i tradycja istnie, a drugiego statuta tylko czyli prawa bez wykonania mamy. My zaś od czasu wstąpienia naszego na tron polski, osądziliśmy być rzeczą potrzebną, odnowić tak chlubne stowarzyszenie; jakoż z władzy naszej królewskiej odnowiliśmy je jako W. Mistrz i naczelnik samowładny Orła białego; order ten już rozdaliśmy niektórym naszym wiernym i dobrym poddanym…”

W międzyczasie rósł prestiż odznaczenia, które nadawano zgodnie z regułami innych europejskich orderów w kwestii liczby kawalerów (72), ceremonii i stroju. Kodyfikacji związanej z orderem nie przeprowadzono aż do końca panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. A co interesujące król w 1765 r. ustanowił inne polskie odznaczenie – Order Św. Stanisława, który w hierarchii zajmował drugie miejsce po Orle Białym a przez Orderem Virtuti Militari. Najwyższe odznaczenie przyznawano także w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, aż do detronizacji cara Mikołaja I.

W odrodzonej Polsce

Statut orderu opracowano i przyjęto dopiero w 1921 r. Z nowelizacjami przetrwał do 1991 r. W latach 1939-1991 order przyznawano na obczyźnie. W roku 1992 został ustawą przywrócony w III Rzeczpospolitej. Pierwszą osobą odznaczoną przez prezydenta Lecha Wałęsę był papież Jan Paweł II (1993 r.)
W ciągu trzystu piętnastu lat istnienia Orderem Orła Białego odznaczono ponad 1500 osób.